Domates Salçası ve Püresi Tebliğ Taslağı Üzerine Görüşler

Domates Salçası ve Püresi Tebliğ Taslağı üzerine görüşler

Geçtiğimiz aralık ayının içinde Gıda tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Türk Gıda Kodeksi-Domates Salçası ve Domates Püresi Tebliği(Tebliğ no:2012/Taslak) başlıklı bir tebliğ yayınladı. Bu tebliğde domates salçası ve püresinin üretim esasları yeniden belirlenirken, bu ürünlerde bu zamana kadar başarılı bir şekilde kullanılan plastik kavanozların kullanılması da yasaklanması yoluna gidiliyor. Bu yasak yetmiyormuş gibi Taslak Tebliğ’de, gelişmiş ülkelerde bu tip üretimlerde ambalaj olarak kullanılması aşırı fiyatları ve yüksek oranlı karbon ayak izleri nedeniyle gün geçtikçe azalan ambalaj malzemelerinin kullanılması zorunluluğu getiriliyor. Tebliğin 11. Maddesi şu şekilde kaleme alınmış :(1) Bu Tebliğ kapsamında yer alan ürünlerde 29.12.2011 tarihli ve 28157 3 üncü mükerrer sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Türk Gıda Kodeksi Gıda ile temas Eden Madde ve Malzemeler Yönetmeliğine uygun cam ve metal esaslı ambalaj malzemeleri kullanılır. Plastik esaslı ambalaj malzemeleri kullanılamaz.

İfade aynen bu şekildedir.  Bakanlık,  bir yanda plastik esaslı gıda kaplarının domates salçası ve püresinde kullanımını yasaklarken öte yanda hangi gıda kaplarının kullanılacağını  ‘’malzeme’’ adı vererek zorunlu hale getiriyor.

Elbette bu bir taslak; uygulaması zorunlu bir kural şimdilik ortada yok. Bu nedenle konuya ilişkin görüşlerimi, taslağı hazırlayanların dikkatine sunmayı sektöre yaklaşık 30 yıldır hizmet veren biri olarak görev edindim.

Tebliğ Taslağı’nda genel anlamı ile plastiklerin yasaklanmasından söz ediliyor. Bu Taslağı hazırlayan Bakanlık yetkilileri de dâhil olmak üzere, ‘’ev tipi salça pazarının’’yapısını bilen herkes, Taslakta ‘’plastik esaslı ambalaj malzemesinden ’’kastedilenin aslında PET kavanozlar olduğunu iyi bilirler.  Yaklaşık 20 yıldır ‘’ev tipi domates salçasında’’ başarılı bir şekilde gıda kabı olarak kullanılan PET kavanozlar neden birden bire yasak kapsamına alındı?

Ülkemizde yıllar içinde, özellikle su ambalajı olarak kullanılan PET şişeler aleyhine belli kesimler tarafından olumsuz kampanyalar yürütülmüştür. Bunların sonuncusu ise, yaklaşık iki yıl kadar önce bir ‘’sanayi ve medya patronu’’nun, denetimindeki gazete ve televizyonda PET şişelere karşı yürütülen kampanyaydı. Bu süreçte PET şişe satışlarında her hangi bir düşüş olmamasına karşın,  kampanya sonucu birçok su şişeleme firması, bu gün büyük bir bölümü atıl durumda olan ya da çok düşük kapasitelerle çalışan cam şişe dolumu için yatırımlar yapmışlardı. İlgili Bakanlık ve Ambalajlı Su Üreticileri Dernekleri,  bilimsel araştırmalara dayanarak yaptıkları açıklamalarla, bu olumsuz algının önüne geçmişlerdi. Bütün bunlar olup biterken, aynı medya patronunun Bilecik’te PET şişeye rakip, bir cam şişe tesisi kurmakta olduğunu basından öğrendik.

Cam ya da metal esaslı ambalajlar da plastik esaslı malzemeler kullanılmaz mı?

Bu kısa açıklamadan sonra konumuz olan Tebliğ’e dönelim.

Bakanlık Tebliğ’in 11 maddesinde özetle  ; ‘’domates salçası ve püresi, plastik esaslı malzemelerden üretilmiş ambalajlara konamaz ancak cam ve metal esaslı ambalajlara konur ‘’diyor. O zaman Bakanlığa şu soruyu sormak kaçınılmaz oluyor.

‘‘ Salça üretiminde kullanılmasını zorunlu hale getirdiğiniz cam ve metal esaslı ambalaj malzemelerinde plastik esaslı malzeme kullanılmakta mıdır ?’’

Sorunun yanıtını biz verelim. Evet!  Cam ya da metal esaslı salça ambalajlarında plastik malzeme koruyucu olarak kullanılır. Oksijen geçirgenliğini önlemek için cam ambalaja kullanılan metal kapakların contası plastik esaslıdır. Kapaktaki bu plastik conta,  cam ambalajın içindeki salçanın bozulmaması için gereklidir. Kapaktaki plastik esaslı malzemenin üretim-tüketim sürecinde salça ile teması ise kaçınılmazdır.

Bakanlığın bu Tebliğ taslağı ile kullanımını zorunlu kıldığı metal esaslı salça ambalajlarına gelince: Hangi tür salça olursa olsun bu gün bu sektörde kullanılan metal esaslı ambalajlar doğrudan doğruya içindeki salça ile temas etmez. O halde, metal esaslı ambalaj, salça ambalajı olarak nasıl kullanılmaktadır?  Bu sorunun yanıtı da kısadır: Plastik esaslı bir malzeme ile sıvanarak. Özetle salçada ister cam,  ister metal esaslı ambalaj kullanılsın muhakkak plastiğin eşiz özelliğinden yararlanmak zorunludur.

Durum böyle iken Bakanlık neden domates salçası ve püresi üretiminde plastik esaslı ambalajı, daha açık bir ifade ile PET kavanoz kullanımını yasaklamak istiyor?

PET kavanozların ‘‘fabrika tipi ev tipi domates salçasında ’’ ambalaj malzemesi olarak kullanılmasının geçmişi yaklaşık 20 yıl öncesine dayanır. Ev tipi domates salçası üretimi bir gereksinimden doğmuştur. Bilindiği gibi, ülkemizin Batısından Doğusuna kadar hemen her yerinde, geleneksel olarak ev tipi tuzlu domates ya da biber salçası üretimi genelde evlerde yapılır. Domates ezilir, kırmızıbiber kıyılır. İçlerine bozulmayı önleyecek kadar tuz konduktan sonra güneş altında bir kaç gün bekletilir. Daha sonra bu salça başta PET olmak üzere plastik malzemeden yapılmış kavanozlarda saklanır, ta ki yeni sezon gelinceye kadar. Saklama kabı olarak teneke ambalaj salçanın içindeki tuz nedeniyle kolayca paslanacağı için, cam ise bir yıllık süre içinde kırılma olasılığını yüksek olması nedeniyle tercih edilmez. Halkımızın bu tüketim alışkanlığını iyi değerlendiren kimi girişimciler, ev tipi salçayı fabrika ortamında üretmeye başladılar ve bu günlere gelindi. Hepimiz evimize metal esaslı ambalajlara konmuş domates salçası almışızdır ve almaya da devam ediyoruz. Bu ambalajları açtığınızda, ister dışarıda, ister buzdolabında tutun,  birkaç gün içinde salçanın küflendiğine tanık olursunuz. Bu istenmeyen küfü önlemek için ya üzerine 2 parmak sıvı yağ koyarsınız ya da içine sofra tuzu karıştırırsınız.  İşte bu nedenlerden dolayı ‘’ev tipi domates salçasının’’ pazar payı o günden bu güne hızla artarak salça pazarının yaklaşık pazarın yaklaşık % 35’ine ulaştı. Bu da yaklaşık yılda 60 bin ton salça eder. Elbette’’ev tipi domates salçası ve püresinin’’pazar payındaki bu hızlı artıştan, bu tip üretim yapmayan öteki üreticilerin rahatsız olması doğaldır.

‘’Ev tipi domates salçası ve püresinde’’ ambalaj olarak PET kavanozların kullanılması, bu tür salçaya talebi olan ülkelere dışsatımı da kolaylaştırmıştır. Yıllar önce gıda üreticisi firmalar, dışsatım yapmak için uygun gıda kabı bulamamaktan şikâyet ederlerdi. Klasik ambalajlar malzemeleri pahalı olmalarının yanında ya ambalajladıkları gıdanın ağırlığı kadar ağırdılar ya da çabucak kırılıyorlardı Bu gün Bakanlıkça yasaklanmak istenen PET kavanozlar sayesinde özellikle Türkler’in yoğun olarak yaşadığı ülkelere ‘’ev tipi tuzlu salça’’ dışsatımı yaklaşık bu tür salça üretiminin %25-30’una ulaşmıştır. Burada ilginç olan şu hususu belirtmekte yarar var. Bizde yasaklanmak istenen dışsatıma konu PET kavanozdaki ‘’ev tipi’’ salçanın önde gelen alıcısı yaklaşık 3,5 milyon Türk’ün yaşadığı Almanya’dır. Alman Devleti, tüketicisi Türkler (!) bile olsa sağlığa zararlı (!) olduğu iddia edilen ‘’PET kavanozlardaki ev tipi salçanın’’ ithalatına izin verir mi dersiniz?

Benzerlerine göre daha fazla çevreci…

Bu gün dünyanın tüm gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerinde PET şişeler ve kavanozlar, güvenilir gıda kabı olarak kullanılmakta ve hızla klasik gıda kaplarının yerini almaktadır. Bunun kuşkusuz en önemli nedeni bu kapların kullanım kolaylığı, fiyatlarının aynı işi gören gıda kaplarına göre çok düşük, ağırlıklarının rakipleriyle kıyaslanmayacak kadar hafif olması ve benzerlerinden çok daha kolay olarak şekillenmesinin yanı sıra yaratılmak istenen tüm olumsuz algılara karşın sağlıklı bir gıda kabı olarak kabul edilmesidir. Tüm bu özelliklerinin yanı sıra, çevrenin korunması açısından; bilinenlerin aksine  ‘’geri dönüşümünün’’ kolay, ‘’ karbon ayak izinin’’benzerlerine göre daha az olması nedeniyle PET’in sanılanın aksine çevre dostu bir ambalaj malzemesi olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Dünyadaki gelişmeler de bu savımızın doğruluğunu göstermektedir. Cam ambalajlar çevre ve can güvenliği açısından AB’de inceleme altında olup yasaklanması konusunda çalışmalar yapılmaktadır. Söz gelimi Fransa ve İtalya’da cam ve metal esaslı ambalaj malzemelerinin özellikle kantinlerde, lokanta mutfaklarında, fast-food restoranlarında kullanımına sınırlar getirilmesi yönünde çalışmalar başlamıştır. Buradaki amaç; cam kırılması nedeniyle oluşan kazaları en aza indirmektir. Bu gün ülkemizde bazı uluslar arası fast-food restoranlarına cam malzemenin girmesi yasaktır. Bu yasak kararını her hangi bir bakanlık değil, firma kendisi almıştır.

PET gerçekte nedir? Ne değildir?

PET’in açılımı Polyethilentereftalat’tır. Burada PET’in birkaç özelliğinden bahsetmenin tam sırasıdır.

PET içerisine katılan ve gıda ile temasta hiçbir sakıncası bulunmayan oksijen bağlayıcı katkı malzemeleri sayesinde dış ortamdan ambalaj malzemesine girecek oksijen en aza indirilmekte ve aynı zamanda ambalaj içerisindeki oksijen aktif olarak emilmekte ve gıdanın oksijenden etkilenerek bozulmasının önüne geçilebilmektedir. Günümüzde bu katkılar, özellikle meyve suyu, bira, ketçap ve domates sosunun konulduğu PET ambalaj malzemelerinde kullanılmaktadır.

UV ışınlarını tutan katkı malzemeleri PET içerisine katıldıklarında, gıdaların UV ışınlarından etkilenmesi azaltılmakta ve bu sayede gıdaların UV etkisinden dolayı bozulmasının önüne geçilebilmektedir.

Çok katmanlı(multilayer) PET ambalaj malzemeleri sayesinde, ambalaj içerisinde hem karbondioksit kaybı hem de dış ortamdan oksijen girişinin en aza indirilmesiyle gıdanın ya da içeceğin raf ömrü uzatılabilmektedir. Bu teknoloji ile çok farklı ‘’bariyer’’ malzemeleri kullanılarak gıda ve içeceklerin raf ömrü uzatılmış, diğer ambalaj malzemeleri yerine PET malzemeleri kullanılmaya başlanmıştır. Bu teknoloji ile üretilmiş PET şişeler ve kaplar hem Avrupa’da hem de dünyada yaygın bir biçimde çok farklı gıdalar için kullanılmaktadır.

Sıcak doluma uygun “Hot Fill “ olarak adlandırılan PET kaplar ve şişeler sayesinde, sıcak olarak doldurulan gıda ve içecekler de PET kaplara konulmaya başlamıştır. Bu teknoloji ile 92 C dereceye kadar dayanabilen kaplar üretilmekte ve bu sıcaklıkta dolum ve pastörizasyon yapılan gıda ve içecekler PET ambalaj malzemeleri sayesinde raflarda yerini almaktadır.

Son yıllarda PET ve plastik ambalaj sektöründe yeni teknolojilerle birlikte katkı malzemeleri, APPE tarafından geliştirilip, patente bağlanmıştır. İnsan sağlığına aykırı hiçbir madde içermeyen bu yeni katkı malzemesi ile üretilen PET kaplar, Avrupa’da raflarda yerini almaya başlamıştır. 

Plastik esaslı kaplar Cam ambalajdan çok üstün ( çok düşük karbon ayak izi ) özelliklerine sahiptir ve dünyada cam ambalajın yerini büyük bir hızla plastik ambalaj almaktadır. Cam ambalajlar can güvenliği açısından AB'de inceleme altında olup yasaklanması düşünülmektedir. Örneğin Fransa ve İtalya’da cam ve metal esaslı ambalaj malzeme kullanımının bırakılması konusunda yasal çalışmalar sürdürülmektedir. 

Ayrıca; Gıdayla temas eden plastik esaslı malzemeler ile ilgili 10/2011/EU sayılı “ Gıda ile Temas Eden Plastik Madde ve Malzemeler Üzerine Komisyon Tüzüğü”  Avrupa’da yürürlüktedir. Gıdalarda kullanılacak plastik esaslı ambalaj malzemelerin uygunluğunun tespit edilmesi için benzerleri migrasyon testleri söz konusu tüzükte belirtilmiş olup, kap içerisinde konulacak gıdaya göre ambalaj malzemesinin uygunluğu bilimsel olarak tespit edilmektedir.

Buraya kadar anlattıklarımızın sonuna bakanlık yetkililerine şu sorulara yöneltmek isterim.

1-Ev tipi domates salçası ve püresi üretiminde PET kavanozlar kullanıldığında; ‘’salça’’ ile PET’in arasında insan sağlığı için tehlike oluşturan kimyasal bir alış verişin varlığını saptayan bilimsel bir araştırma var mıdır?

2-Türk Gıda Kodeksine göre; PET ‘i ambalaj olarak birçok gıdada (gazlı içecek, şalgam suyu, reçel, limonata vb.) belli sınır ve oranlarda koruyucu kullanılmaktadır. Bu koruyucuların, PET kavanozları ambalaj olarak ‘’ev tipi domates salçasında’’ kullanıldığında insan sağlığını tehlikeye sokacağını iddia eden Bakanlık bunu hangi bilimsel araştırmaya göre saptamıştır?

3-Taslak Tebliğ’in 11.Maddesi 1. Bendinde’’…Plastik esaslı ambalaj malzemeleri kullanılamaz’’ derken yine aynı maddenin aynı bendinde ‘’…cam ve metal esaslı ambalaj malzemeleri kullanılır’’ hükmünü getirirken; camın metal kapağındaki contanın, metal esaslı ambalaj malzemelerinin de iç yüzeyinin sıvanmasında da (laklama) plastik esaslı malzemelerin kullandığını fark etmemiş midir?

4-Bizim Bakanlığımız ‘’ev tipi salçada’’ PET’in ambalaj malzemesi olarak kullanılmasını yasaklamak niyetindeyken, Türkler’in yoğun olarak yaşadığı başta Almanya olmak üzere gelişmiş birçok Avrupa Ülkesi, PET kavanozlarla ambalajlanmış ‘’ ev tipi domates salçası ve püresinin’’ülkelerinde satılmasına neden izin vermişlerdir.

5- Bakanlık,‘’ev tipi domates salçası ve püresi’’ üretimde, ihrcat yapan firmalara yukarıda saydığımız özelliklerinden dolayı önemli maliyet avantajı sağlayan PET ambalajın kullanılmasını yasakladığında ihracat gelirimizdeki azalmanın miktarını hesaplamış mıdır?

6-Tüm bunların yanı sıra, bu Taslak aynen kabul edilirse;  Bakanlık, bu sektörde çalışanların ve e sektöre ürün veren domates üreticisinin karşılacakları sorunlar için bir plan yapmış mıdır?

Ne yapmalı?

Öncelikle yeni tebliğ hazırlanırken PET’e ve öteki plastiklere ilişkin ‘’olumsuz algı’’ bir yana bırakılmalı, AB’deki gelişmeler dikkate alınmalıdır. Ayrıca Bakanlık, kendi uzmanlarının yanı sıra, konuyla ilgili akademisyenlerin, plastik üreticilerinin üye olduğu derneklerin ve  ‘’ev tipi salça’’ üreten sanayiciler ile bu sektöre ambalaj malzemesi sağlayan PET üreticilerinin de katılacağı geniş tabanlı bir toplantı düzenlenmelidir. Bu görüş alış verişi Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü bünyesindeki Ambalaj İhtisas Alt Komisyonu’nunda yapılabilir.